Caliphate; Māwardī, ʻAlī ibn Muḥammad, 974?-1058; political and social views.

bakhsh-i 1. Majmūʻah-i 874, shāmil-i 6 risālah -- bakhsh-i 2. Majmūʻah-i 855, shāmil-i 3 risālah.

Logic; Islam and philosophy; Tunisia; early works to 1800.

Ṭūsī, Naṣīr al-Dīn Muḥammad ibn Muḥammad, 1201-1274's Tajrīd al-ʻaqāʼid; selections; philosophy, Islamic; early works to 1800.

Turkah, Muḥammad ibn Ḥabīb Allāh, active 14th century. Qawāʻid al-tawḥīd. - Criticism and interpretation ; Turkah Iṣfahānī, ʻAlī ibn Muḥammad, 1368 or 1369-1431 or 143; Tamhīd al-qawāʻid - Criticism and interpretation ; Sufism - Early works to.

Bişr el-Merîsî taraftarları ile Osman ed-Dârimî arasında burada tartışma konusu yapılan hadisler haberî sıfatları konu alan ve müşkil nitelikte olan rivayetlerden oluşmaktadır. Bu rivayetleri genelde Bişr el-Merîsî ve taraftarlarının tecsîm ve teşbîh içerdiği iddiasıyla münker kabul ettikleri görülmektedir. Ehl-i re’y özellikleri taşımakla birlikte ilahî sıfatlar konusunda Mu’tezilî bir anlayışa sahip olduklarından tenzih anlayışları gereği sıfatları reddetmektedirler. Yaratılmışlara ait niteliklerin yaratıcıya nisbet edilmesini tenzîh anlayışlarına aykırı gördüklerinden bu tür müşkil rivayetleri ya kendi anlayışları doğrultusunda te’vîl ya da reddettikleri gözlenmektedir. Sert bir (...) ehl-i hadîs âlimi olan Osman ed-Dârimî ise, ayet ve hadislerde bildirilen ilahî sıfatlara iman edilmesi gerektiğini kabul etmektedir. Bu anlayışı sebebiyle bu rivayetlerde bildirilen haberî sıfatlara da te’vîl etmeksizin lafzî anlamıyla yaklaşmakta; kendi görüşü doğrultusunda Bişr el-Merîsî ve taraftarlarının yaptığı te’vîlleri reddetmekte, bu te’vîllerin ta’tîle yol açacağını ileri sürmektedir. Bu rivayetlerin lafzî (literal) anlamları doğrultusunda anlaşılması gerektiğini savunmaktadır. Bu hadisler üzerinde yapılan tartışmalar, temel hadis eserlerinin yazıldığı dönemde Ehl-i re’y ve Ehl-i hadîs ekollerine mensup âlimlerin hadislere yaklaşımlarını göstermesi bakımından önem arzetmektedir. Burada vermiş olduğumuz hadisler üzerindeki tartışmalar bu iki ekolün uluhiyet anlayışını, haberî sıfatlara yaklaşımlarını ortaya koyduğu gibi bunların genel anlamda hadis perspektifi hakkında bizlere bilgi vermektedir.ÖzetBu araştırma, temel hadis kitaplarının yazıldığı dönemde, yani III./IX asırda, haberî sıfatlar ihtiva eden bazı hadisler üzerinde yapılan tartışmaları ele almaktadır. Tartışma Osman ed-Dârimî (ö. 280/894) ile Bişr el-Merîsî’nin (ö. 218/833) taraftarları arasında geçmektedir. Hadisler üzerinde Ehl-i hadîs ile Ehl-i re’y mensubu âlimler arasında gerçekleşen bu tartışmalar bir yönüyle hadislerin anlaşılması ve yorumlanmasını ilgilendirmektedir. Tartışmanın, burada ele alınan hadislerin nasıl anlaşılması gerektiği; lafızların kelime anlamı mı (literal) yoksa bu lafızların ötesindeki muhtemel mecazî anlamları dikkate alınarak mı anlaşılması gerektiği noktasında odaklandığı söylenebilir. İnceleme konusu yapılan hadisleri tartışan tarafları kısaca tanıtmak yerinde olacaktır. Sözünü ettiğimiz rivayetlerle ilgili tartışmalar Bişr el-Merîsî taraftarları ile Osman ed-Dârimî arasında geçmektedir. Ehl-i hadîs’in önemli simalarından biri olan Osman ed-Dârimî, hadislerle ilgili bu tartışmaları içeren ayrı bir eser yazmıştır. Bu eser, Allah’ın sıfatları ve bazı hadis meseleleri konusunda Bişr el-Merîsî ve onun iki talebesinin görüşlerine reddiye olarak yazılmıştır. Bişr el-Merîsî, Ebû Yusuf’tan (ö. 182/798) fıkıh tahsil etmiş, önemli bir kelâmcı olarak tanınmıştır. O, kelâmla ilgili konularda aralarında İmâm Şâfiî’nin (ö. 204/820) de bulunduğu pek çok âlimle ilmî tartışmalar yapmış bir ehl-i re’y âlimdir. Halife Me’mûn’un (ö. 218/833) danışma meclisinde bulunmuş, Kur’ân’ın yaratılmışlığı (Halku’l-Kur’ân) görüşünün benimsenmesinde önemli payı olmuştur. Osman ed-Dârimî ise, Yahyâ b. Ma’în (ö. 233/848), Ali b. Medînî (ö. 234/848-49), İshâk b. Râhûye (ö. 238/853) ve Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) gibi döneminin otoritelerinden hadis öğrenmiş bir ehl-i hadîs âlimidir. Hadis tahsili için önemli bütün şehirleri dolaşarak hadis öğrenmiş ve rivayette bulunmuştur.Haberi sıfatları ispat ve bunlarla ilgili rivayetlerin teviline karşı çıkan anlayış ile, bu rivayetlerin tenzih anlayışına uygun biçimde tevilini savunan kesimler ilk dönemden itibaren eserler telif etmişlerdir. Osman ed-Dârimî’ye göre, ehl-i hadîs’in eleştiri edebiyatının ortaya çıkmasında, Mu’tezile’nin ilahî sıfatları reddetmesi etkili olmuş ve pek çok müellif bu yönde eserler yazmışlardır. Ebû Hüreyre’den nakledilen bir rivayetle ilgili olarak muârız, bu rivayetin Allah için bildiğimiz göz ve kulak organlarından oluştuğu izlenimi verildiğini söyler. Osman ed-Dârimî, bu hadisin göz ve kulak organlarını değil görme ve işitmeyi ispat ettiğini söyler. Hiçbir konuda Allah’ın benzerinin bulunmadığını belirtir. Dolayısıyla Allah’ın organlardan oluştuğu iddiasını ehl-i hadîs’e nisbet etmek iftiradır. Ebû Dâvûd, bu hadis ile Allah için görme ve işitme sıfatlarının ispat edildiğini ve Cehmiyye’nin ilahî sıfatları inkar görüşüne reddiye olduğunu belirtir. Ebû Hüreyre’in Hz. Peygamber’e nispet ederek naklettiği: "İman Yemenlidir, hikmet Yemenlidir! Ben Rabbi’nizin nefesini Yemen tarafından hissediyorum!" rivayetini de muârız münker kabul etmiştir. Çünkü Bişr el-Merîsî ve ashâbına göre nefes ancak karın boşluğu olanlardan çıkar, Allah ise bundan münezzehtir. Osman ed-Dârimî’ye göre, muârız yanlış anlamıştır. Burada kastedilen, Yemen tarafından esen ve insanı rahatlatan rüzgardır. Bu rivayet bağlamında bakıldığında, Bişr el-Merîsî taraftarlarının rivayeti literal değerlendirdiğini, Osman ed-Dârimî’nin ise rivayeti yorumladığını görmekteyiz. İbnü’s-Selcî, "Siz, Allah’a ondan çıkandan (Kur’ân’dan) daha faziletli bir şeyle yaklaşamazsınız!" rivayeti hakkında, Müşebbihe’nin bunu, karın boşluğu olan, kendisinden kelâm çıkan şeklinde anladıklarını belirtir. Allah boşluğu olmayan anlamında "samed" olduğundan bu anlayış geçersizdir. Bu hadisle, Kur’ân’ın Allah’tan değil O’nun katından çıkması kastedilmiştir. Osman ed-Dârimî’ye göre, İbnü’s-Selcî’nin asıl maksadı Allah’ın kelâm sıfatını inkâr etmektir. Kur’ân’ın O’ndan çıktığında bir şüphe yoktur, bunu sadece kelâm sıfatını kabul etmeyenler inkâr etmektedir. İbn Abbâs’a atfedilen; "Rükn (Hacerülesved) yeryüzünde Allah’ın sağ elidir, halk ile onunla musafaha eder" rivayetinde geçen "yemînullah" (Allah’ın sağ eli) sözünün anlamı, İbnü’s-Selcî’ye göre bildiğimiz sağ el değil, Allah’ın nimeti ve ikrâmıdır. Hacerülesved ile elin kastedilmediğini kabul eden Osman ed-Dârimî’ye göre, İbnü’s-Selcî’nin maksadı, geçersiz te’villerle Allah hakkında ayet ve hadislerde belirtilen iki eli inkar etmektir. İbn Abbâs’ın Hz. Peygamber’den naklettiği başka bir rivayeti İbnü’s-Selcî’nin eserine alıp nakletmesini eleştiren Osman ed-Dârimî, bu tür zayıf rivayetlerin yayılmaması gerektiğini söyler. Buna ilave olarak İbnü’s-Selcî’nin yaptığı yorumun da çirkin olduğunu belirtir ve eleştirir. Çünkü sözü edilen rivayette Allah, yeşil bir takım elbise giymiş kıvırcık saçlı bir genç olarak tasvir edilmektedir. Böyle bir rivayet Hz. Peygamber’den gelen sahih rivayetlerle çeliştiği için de güvenilmez bir rivayettir. Rivayetle ilgili bu değerlendirmeyi yapan Osman ed-Dârimî, rivayet hakkında muârızın yaptığı yorumları da reddeder. Muârıza göre, "Rabbimin yanına girdim" sözü, "Adn cennetinde Rabbimin huzuruna girdim" demektir. Osman ed-Dârimî’ye göre bu gibi müşkil (problemli) hadisler re’y ile tefsir edilmemeli, rivayet edilip bırakılmalıdır. Hz. Peygamber’e dayandırılan ve Allah’ın kendisine geldiğinden bahisle cevabını bilemediği bazı sorulan sorduğundan, sonra Rabbinin elini sırtına koymasıyla parmaklarının serinliğini hissettiğinden ve her şeyi öğrendiğinden bahseden rivayetle ilgili olarak muarız şu değerlendirmede bulunur: Allah Resûlü’ne gelen Rabbi değil güzel suretli bir melekti, o melek Allah tarafından yönledrilmekteydi ve elini koyan da o melekti. Osman ed-Dârimî, muârızın bu yorumunu reddeder. Bu yorum aynı zamanda diğer sahih hadislere de aykırıdır. Osman ed-Dârimî, sözkonusu rivayet hakkında muârızın yorumunu reddettikten sonra zikrettiği sahih rivayetlere dayanarak buna güvenilemiyeceğini ifade etmiştir. İlahî sıfatlar hakkında konuşmak en zor konular arasında görüldüğünden, selef âlimleri bu konuda susmayı tercih etmişlerdir. Ancak sonraki nesiller bu konuda farklı yollar tutmuşlardır. İlahi sıfatları anlama konusundaki temel yaklaşımları tefvîz, teşbîh ve te’vîl şeklinde üç ana başlıkta toplamak mümkündür. Tefvîz, selef alimlerinin benimsediği yol olup, Allah’ın zâtı ve sıfatlarının mahiyetine ilişkin bilgiyi ilâhî ilme havale etmek demektir. Teşbîh, Allah’ı yaratılmışlara veya yaratılmışları Allah’a benzetmek anlamına gelir. Te’vil, Allah’ın yaratılmışlara benzediği izlenimini veren ayet ve hadisleri dil bilimi ve aklî bilgilerle yorumlamaktır. Sıfatları inkar edenlere Muattıla denilmiş, sıfatları ispat edenler Sıfâtiyye diye anılmıştır. Ehl-i re’y’e göre Allah’a atfedilen ve sözlük anlamı bakımından teşbîh ve tecsîm izlenimi veren sıfatları uygun biçimde te’vil etmek gerekir. İlâhî sıfatlarda Mu’tezile tenzihi öne çıkarmış, Eş’ariyye ve Mâtürîdiyye ise tenzihe uygun te’vili benimsemiştir. Müşebbihe, Vehhâbî-Selefî anlayış da ilahî sıfatlardaki lafızları zahiri anlamlarıyla almışlardır. Hadis ilminde en önemli temel eserlerin telif edildiği II./VIII. ve III./IX. asırda yaşamış olan âlimler arasında cereyan eden inceleme konusu yaptığımız tartışma, ilk döneme ait olması bakımından önemlidir. Bunun yanında tartışma, âyet ve hadislerden oluşan naslara yaklaşımda, iki temel yaklaşımı göstermesi bakımından da önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu iki temel yaklaşımdan biri ehl-i re’y ekolünü, diğeri ise Ehl-i hadîs anlayışını temsil etmektedir. Osman ed-Dârimî genel olarak rivayetin lafzına bağlı kalmayı savunmakta, Bişr el-Merîsî ve ashâbı ise münker olduğu gerekçesiyle rivayeti eleştirmekte ya da te’vil etmektedir. Nadir de olsa Osman ed-Dârimî’nin rivayeti ret ya da te’vil ettiği, Bişr el-Merîsî ve ashâbının ise rivayeti savunduğu yerler de görülebilmektedir. Müteşâbih (problemli) rivayetler hakkında Bişr el-Merîsî’nin yaptığı te’viller sonraki âlimler üzerinde etkili olmuştur. Onun te’villeri, Cübbâî (ö. 303/916), Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025), Ebü’l-Hüseyin el-Basrî (ö. 436/1044) gibi Mu’tezilî âlimlerin yanı sıra, İbn Fûrek, Gazâlî (ö.505/1111), İbn Akîl (ö. 513/1119), Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) gibi sünnî âlimler tarafından da iktibâs edilmiştir. Rivayete dayalı olan hadis ilminde hakikatin ortaya konulabilmesi, "rivayet" ve "re’y" seçeneklerinden birini tercih etmekle değil; bunların her ikisini de yerinde ve dengeli olarak kullanılmasına bağlı olduğunu hatırda tutmak gerekir. Hakikatin ortaya çıkarılmasında rivayet re’ye, re’y de rivayete muhtaçtır. Rivayet ve re’y birbirinin rakibi değil tamamlayıcı unsurları olarak görmek gerekir. (shrink)

Muḥammad Mahdī ibn Abī Z̲arr Narāqī, -1794 or 1795. Jāmiʻ al-saʻādāt - Criticism and interpretation; Islamic ethics.

This article examines the role of scepticism in the Islamic philosophical tradition. It begins with a treatment of the origins and purpose of these discussions in classical kalām (c. 800–1100 CE). Then it moves on to the more mature discussions treating five forms of scepticism in the post‐classical period (c.1200–1800 CE), with the aim of demonstrating how they construed scepticism, the arguments for and against it, and what purposes scepticism played in their system. Three of these types of scepticism are (...) unrestricted, meaning that their denial of knowledge is universal. The other two types are restricted to a denial of inferential knowledge, either entirely, or in certain subjects such as metaphysics and natural philosophy. The discussion will focus on two of the most widely studied works of kalām: Saʿd al‐Din al‐Taftāzānī's Sharḥ al‐ʿAqāʾid al‐Nasafiyya and Jalāl al‐Dīn al‐Dawānī's Sharḥ al‐ʿAqāʾid al‐ʿAḍudiyya, including some of their super‐commentaries. (shrink)

v. 1. Taʻlīqāt-i asfār -- v. 2. Rasāʼil va taʻlīqāt -- v. 3. Rasāʼil-i Fārsī, taqrīẓāt, qiṭaʻāt, taʻlīqāt-i naqlīyah, taqrīrāt va munāẓarāt.

al-Mujallad al-awwal. Muqaddimāt al-taḥqīq wa-muqaddimat al-Imām al-Zubaydī lil-Itḥāf -- al-mujallad al-thānī. Kitāb al-ʻIlm ilá nihāyat al-bāb al-thālith -- al-mujallad al-thālith. Tatimmat kitāb al-ʻilm min al-bāb al-rābiʻ ilá ākhir al-kitāb -- al-mujallad al-rābiʻ. Kitāb Qawāʻid al-ʻaqāʼid -- al-mujallad al-khāmis. Kitāb Asrār al-ṭahārah -- al-mujallad al-sādis. Kitāb Asrār al-ṣalāh ilá nihāyat shurūṭ al-jumʻah min al-bāb al-khāmis -- al-mujallad al-sābiʻ. Tatimmat kitāb asrār al-ṣalāh min ādāb al-jumʻah ilá ākhir al-kitāb -- al-mujallad al-thāmin. Kitābā Asrār al-zakāh wa-asrār al-ṣawm -- al-mujallad al- tāsiʻ. Kitāb asrār (...) al-ḥajj -- al-mujallad al-ʻāshir. Kitābā ādāb tilāwat al-Qurʼān wa-al-adhkār wa-al-daʻawāt -- al-mujallad al-ḥādī ʻashar. Kitābā tartīb al-awrād wa-tafḍīl iḥyāʼ al-layl wa-ādāb al-akl -- al-mujalladal-thānī ʻashar. Kitābā ādāb al-Nikāḥ wa-ādāb al-Kasb wa-al-maʻāsh -- al-mujallad al-thālith ʻashar. Kitāb al-Ḥalāl wa-al-ḥarām -- al-mujallad al-rābiʻ ʻashar. Kitāb al-Ulfah wa-al-ukhuwwah -- al-mujallad al-khāmis ʻashar. Kitābā ādāb al-ʻUzlah wa-ādāb al-Safar -- al-mujallad al-sādis ʻashar. Kitābā ādāb al-Samāʻ wa-al-wajd wa-al-Amr bi-al-maʻrūf wa-al-nahy ʻan al-munkar -- al-mujallad al-sābiʻ ʻashar. Kitābā ādāb al-maʻīshah wa-akhlāq al-nubūwah wa-sharḥ ʻajāʼib al-qalb -- al-mujallad al-thāmin ʻashar. Kitābā riyāḍat al-nafs wa-tahdhīb al-akhlāq wa-kasr al-shahwatayn -- al-mujallad al-tāsiʻ ʻashar. Kitābā āfāt al-lisān wa-dhamm al-ghaḍab -- al-mujallad al-ʻishrūn. Kitābā dhamm al-dunyā wa-dhamm al-bukhl -- al-mujallad al-ḥādī wa-al-ʻishrūn. Kitābā dhamm al-jāh wa-dhamm al-kibr wa-al-ʻajab -- al-mujallad al-thānī wa-al-ʻishrūn. Kitābā dhamm al-ghurūr wa-al-tawbah -- al-mujallad al-thālith wa-al-ʻishrūn. Kitābā al-ṣabr wa-al-shukr -- al-mujallad al-rābiʻ wa-al-ʻishrūn. Kitābā al-rajā wa-al-khawf -- al-mujallad al-khāmis wa-al-ʻishrūn. Kitāb al-zuhd wa-al-faqr -- al-mujallad al-sādis wa-al-ʻishrūn. Kitāb al-tawḥīd wa al-tawakkul -- al-mujallad al-sābiʻ wa-al-ʻishrūn. Kitāb al-maḥabbah wa-al-shawq wa-al-uns wa-al-riḍā -- al-mujallad al-thāmin wa-al-ʻishrūn. Kutub al-ikhlāṣ wa-al-nīyah wa-al-murāqabah wa-al-muḥāsabah wa-al-tafakkur -- al-mujallad al- tāsiʻ wa-al-ʻishrūn. Kitāb dhikr al-mawt wa-mā baʻdih ilá nihāyat al-bāb al-thāmin -- al-mujallad al-thalāthūn. Kitāb dhikr al-mawt wa-mā baʻdih ilá ākhar al-kitāb wa-yalīhi maṣādir al-taḥqīq. (shrink)